در یادداشت حاضر قصد دارم به سوال «تاریخ معاصر ایران از چه زمانی آغاز می شود؟» پاسخ بدهم. این سوال برای علاقمندان به تاریخ ایران، به دفعات مطرح شده است. همچنین در پیشوند یا پسوند عناوین بسیاری از کتاب ها، مقاله ها و یا رساله ها یا کانال های تلگرامی، سایت های علمی تاریخی و یا پادکست های تاریخی کلمات «تاریخ معاصر ایران» وجود دارد. تمامی آن موراد نشانه هایی از دغدغه نویسندگان، پژوهشگران و مورخان و مخاطبین و خوانندگان و دوستداران تاریخ برای شناخت وقایع و رویدادهای تاریخی است که به شاکله هویتی آنها و جامعه شان ارتباط مستقیم پیدا می کند.

تاریخ معاصر به چه معناست

«تاریخ» و «مباحث تاریخی» به طور کلی از جذابیت فراوانی نزد عموم مردم از هر گروه و صنف و طبقه ای برخوردار است. در کلیه مباحث مربوطه به علوم مختلف، مباحث فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، هنری و …. بخش مهمی به بحث در مورد پیشینه و تاریخچه موضوع مورد بررسی، اختصاص داده می شود. در چنین قلمرو گسترده ای (که در واقع گسترده ترین قلمرو در میان علوم بشری است) از نیاز و توجه به «تاریخ»، سوالی که به طور کلی مطرح می شود، معنای دقیق «تاریخ معاصر» در مقابل کلیت دوران تاریخ از قدیمی ترین دوره تاکنون است.

کلیت تاریخ ایران و ریشه‌یابی تحولات معاصر

برای پاسخ به سوال پیرامون «زمان شروع تاریخ معاصر ایران» نخست می باید به این نکته اشاره کرد که به هر روی تاریخ و به طور خاص تاریخ ایران یک کلیت به هم پیوسته ای است که در طول قرون متمادی و تحت تاثیر عوامل مختلف شکل گرفته است. این یک موضوع کلی می باشد. اما هنگامی که بخواهیم وضعیت حاضر و حال یک جامعه (از جمله ایران) را ریشه یابی کنیم باید به دنبال شناخت تحولات و رویدادهایی باشیم که مستقیما در به وجود آمدن وضعیت حاضر موثر بوده اند.

سلسله وقایع تاثیر گذار مذکور در فاصله زمانی نزدیک به حال (نسبت به رویدادهای قرون قبلی و هزاران سال پیش) رخ داده است. زمان «ظهور عوامل و رویدادهای مذکور و آغاز تاثیر گذاری شان بر جامعه ایران» را آغاز تاریخ معاصر ایران، یا تاریخ هم عصر، یا تاریخ هم زمان با روزگار فعلی و حال حاضر، تشکیل می دهد.

تعریف تاریخ معاصر ملت‌ها

به تعبیر دیگر «تاریخ معاصر» هر ملتی، بخشی از «تاریخ» ملت مذکور است که در طول آن، تحولات و رویدادهایی به وقوع پیوسته که مستقیما در به وجود آمدن «وضعیت کنونی» آن ملت تاثیر گذاشته است.

بنابر این می توان گفت «تاریخ معاصر ایران» از زمان و یا مقطع زمانی (به بعد) آغاز می شود که تحولات و رویدادهای آن مقطع زمانی (به بعد) مستقیما در شکل گیری ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و ….. ایران در زمان حاضر موثر بوده اند.

سرعت و ابعاد تحولات در تاریخ معاصر

از سویی دیگر سرعت تحولات در هر یک از ابعاد جامعه، نسبت به دیگری متفاوت است. به عنوان مثال، تحولات فرهنگی و آموزشی از سرعت کندتری نسبت به تحولات سیاسی برخوردارند. متقابلا وزن و عمق تحولات فرهنگی بسیار زیادتر از عمق و گستردگی تحولات سیاسی در یک جامعه است. در نتیجه یک زمان خاصی را نمی توان برای تمامی تغییرات جامعه ایران به عنوان تاریخ معاصر مطرح کرد.

اما به طور کلی و عمومی، تاریخ معاصر ایران از زمان شروع سلسله قاجار در نظر گرفته می شود. این یک حکم کلی است که عمدتا شامل ابعاد فرهنگی، اجتماعی، مذهبی، اندیشه، کلیات سیاست خارجی  می شود. یعنی هنگامی که سخن از تاریخ معاصر در حیطه یکی از ابعاد فرهنگی، سیاست خارجی، اندیشه، مذهب و امثالهم می شود، در واقع به تحولاتی اشاره می شود که از حدود اوایل سلسله قاجار در ایران آغاز شده اند.

نقش جنگ جهانی اول در تاریخ معاصر ایران

اما هنگامی که موضوع ما در حیطه ابعاد دیگری از حیات جامعه ایران از جمله اقتصاد، کشاورزی، حمل و نقل و از همه مهمتر حکمرانی (دولت و حکومت) قرار دارد، تاریخ معاصر ایران از جنگ جهانی اول آغاز می شود. بنابراین فرض کنید موضوع مورد تحقیق ما «بانکداری در ایران در دهه های کنونی» است، برای شناخت هویت و پیشینه موضوع مورد نظرمان در ایران، می باید الزاما تحولات بانکداری در ایران پس از جنگ جهانی اول را مورد توجه قرار دهیم. به این معنا که سوابق تاریخی و تجربیات حاصله از اجرا موضوع خاص پژوهش در طول دهه های بعد از جنگ جهانی اول، را با دقت بیشتری مورد کنکاش قرار دهیم.

تاریخ، آزمایشگاهی برای علوم

«تاریخ» آزمایشگاه علوم است و اطلاعات و داده های آن در هر موضوعی، تشکیل دهنده سوابق و دستاوردهای اساسی آن موضوع در گذشته می باشد. سوابقی که اطلاع و بررسی آنها، کمک بزرگ و مهمی به فهم آن موضوع در حال حاضر و ارائه راهکارهای مناسب تر برای به اجرا در آمدن پروژه های مختلف می کند.        

#مسعود_کوهستانی_نژاد