شاعران دوره مشروطه را می توان وطن خواه ترین شاعران ادبیات فارسی دانست که از هراس خرابی ایرانی که روزگاری رشک باغ جنان بود زبان مام وطن خویش شدند و وطنیه ها را سرودند تا ابنای وطن را به پاسداشت از میراث ملی و تاریخی سرزمین مادری برانگیزانند. در گفت و گو با مسعود کوهستانی نژاد از پژوهشگران و نویسندگان تاریخ معاصر تلاش کردیم پرده ای از رخسار این نگار بی همتای شعر دوران مشروطه برداریم. دیرگاهی است که دل مشغولی اصلی کوهستانی نژاد انجام پژوهشهایی درباره ادبیات عصر مشروطیت شده است. مشروطیت ایران و رمان فارسی در پنج جلد و مشروطیت ایران و رمان خارجی در چهار جلد از آثار منتشر شده اوست و کتابهای ادبیات حماسی ایران در جنگ جهانی اول»، «ادبیات کودکان و نوجوانان در عصر مشروطیت، طنازان عصر مشروطیت» و «وطنیه ها را نیز در دست انتشار دارد. او می گوید اگر وطنیه های دوران مشروطه را بخوانید از فرط صمیمیت سخن ،شاعران بی اختیار اشک از چشمانتان سرازیر خواهد شد و صدافسوس که در پی از بین رفتن اندیشه اصیل وطن در صد سال اخیر وطنیه ها نیز در صفحه شعر معاصر فارسی رنگ باخته اند.

گفتگو ماهنامه فرهنگ و علوم انسانی با مسعود کوهستانی نژاد

تیر ماه 1402

یکی از برجسته ترین مسائلی که در شعر مشروطه مطرح شد و حوزه گسترده ای از تأملات شاعرانه شاعران آن دوره را در بر میگرفت موضوع وطن بود و آنچه درباره «وطن» و مسائل مرتبط با آن در آثار این دوره به چشم میخورد با دوره های پیشین شعر فارسی تفاوت های برجسته ای داشت به طوری که منجر به شکل گیری گونه ادبی جدیدی به نام «وطنیه» شد. لطفاً درباره تعریف وطنیه ها برایمان توضیح دهید.

وطنیه ها گونه ای از متون ادبی هستند که درون مایه آنها وطن دوستی، نکوداشت ارزشهای ملی یا در اندوه و حسرت افتخارات از دست رفته است. محتوا مخاطب درد و سوژه وطنیه،ها وطن به مفهوم مدرن آن است؛ یعنی در دوره قاجار، فرم مفهوم و تفکر جدیدی درباره وطن شکل گرفت و آن مفهوم، موضوع بخشی از ادبیات ما شد و در ادامه شاعران نویسندگان و هنرمندان ما با احساس و تخیل خودآفرینش هایشان را درباره موضوع وطن ارائه دادند و وطنیه ها را سرودند.

اگرچه ما در اشعار کهن فارسی هم اشاراتی به وطن داریم، اما در ادبیات سنگی وطن به معنای کلیت یک کشور نیست مثلا وقتی در دوره فردوسی صحبت از وطن می شود یک کشور به معنای واحد و یک قلمرو عینی و جغرافیایی واحد نیست. در متون اسطوره ای فارسی اینکه یک چهارچوب داشته باشیم که در آن حقوق ملت و وطن و ساختار حکومت دولت و ابعاد قلمرویی کشور مشخص شده باشد و از یک دولت ملت صحبت کند به صورت بسیار نادر دیده می شود و نباید این توقع را داشت مفهوم مدرن از وطن کشور و ملت و ارتباط بین اینها که وجوه داخلی آن قانون، دولت و ملت و البته تاریخ گذشته و زبان و دین مشترک است. تمام آن چیزهایی است که در مفهوم دولت ملت جدید می تواند تعریف و تشکیل شود. اما در دوران قدیم مثلا در ادبیات دوره صفویه بسیار نادر از کشور و وطن صحبت می شود یا اگر هم شود اشاره به مفهومی مدرن نیست بلکه معنای کهنی دارد که دولتی در آنجا سر کار است و بیشتر عناصر دینی و قومی در آن مشهود است.

در حالی که در دوره جدید مفهوم رابطه بین ملت و دولت شکل می گیرد و تعریف می شود. این مفهوم مدون در ایران ما از حدود اوایل قاجار از دوره فتحعلی شاه و عباس میرزا به بعد طلوع می کند و در اواسط قاجار دوره ناصری اواخر قرن ۱۳ و اوایل قرن ۱۴ قمری وطن برد متفکران و روشنفکران تعریف شده است. البته این تحولات به تبع تحولاتی است که در قرون جدید در اروپا ایجاد می شود و مفهوم دولت ملت جدید شکل می گیرد. سپس به ایران منتقل میشود و در ایران جا می افتد. البته متفکران ایرانی با تأخیر دو سه قرن نسبت به اروپا و غرب این مفهوم وطن و ملت را پذیرفتند.

اساسا چرا وطنیه پدیدار شد و منشا پیدایش آن چیست؟ چه ضرورتی احساس شد و چه مابه ازای خارجی باعث شد که هنرمندان ما احساس کردند لازم است درباره وطن دست به قلم بگیرند؟

ما گفتیم که چهارچوب مفهوم وطن به معنای مدرن در چه دوره ای به وجود آمد دقیقا در همان دوره یعنی دوره قاجار ایران مورد حمله قرار گرفته بود. حمله نخست در چهارچوب محدود کردن قلمرو سیاسی بود و به تدریج قلمرو فرهنگی ما هم کاهش پیدا کرد می دانید که ما یک ایران فرهنگی داریم و یک ایران سیاسی قلمرو ایران فرهنگی فوق العاده مهمتر از ایران سیاسی در آن دوره بود. به هر حال ایران سیاسی ما تحت هجوم ،فکری سیاسی و نظامی قدرتهای خارجی قرار گرفت که شناخته شده ترین این کشورها بریتانیا و روسیه بودند و البته عثمانی هم تا حدی مطرح بود.

از همان ابتدای دوره قاجار شما می بینید که بعد از قرارداد ترکمنچای روسها متعهد به حفظ دولت قاجار توسط عباس میرزا و فرزندانش شدند و راه نفوذ و قدرت نمایی خارجیها به ایران آغاز شد وقتی ناصرالدین شاه میخواهد از تبریز به تهران بیاید و سلطنتش را شروع کند تا سفرای روس و بریتانیا با او نبودند حرکت نکرد این تهاجم که بعدا به تدریج تبدیل به هجوم خارجی ها و در نتیجه ایران به حالتی نیمه مستعمره تبدیل شد تهاجم بسیار سنگینی بود به حدی که اگر قرار بود وزرای ایران تغییر کنند بدون اجازه سفرای روس و انگلیس امکان پذیر نبود تا اینکه بالاخره در فاصله بین ۱۹۰۷ تا ۱۹۲۰ خصوصا در ایام جنگ جهانی اول کلا استقلال ایران از بین رفت و در آستانه فروپاشی کامل قرار گرفت.

اما تحولات جهانی به سویی دیگر رفت؛ لنین پیدا شد و انقلاب اکتبر شوروی در گرفت و دری به تخته خورد و ما هم سر جای خودمان باقی ماندیم به هر حال همینها باعث سرخوردگی شدیدی بین روشنفکران و هنرمندان ایرانی شد. این سرخوردگی به نوبه خود بیعات مختلفی داشت که یکی از آنها اعتراض شدیدی بود که آنها سعی میکردند در این میان داشته باشند. بعدی از این اعتراضات به وجود آمدن شاخه ای از ادبیات به نام ادبیات وطنبه است. دقت کنید که ما ادبیات حماسی هم داریم اما الزاماً این دو با هم یکی نیستند، ما اکنون در مورد ادبیات وطنیه صحبت می کنیم یکی از پیامدهای این کنش و واکنش سیام به تهاجم خارجی ها و از بین بردن استقلال داخلی و خارجی ایرانی ها این بود که هنرمندان ایرانی شروع کردند دردمندی هایشان را راجع به وطنشان بیان کنند منشان پیدایش و امید ها در واقع پیامدی از آن تهاجم همه جانبه خارجی بود که ایران را در آستانه فروپاشی قرار داد.

اشاره فرمودید که ما در آن دوره هم زمان هم ادبیات حماسی و هم وطنیه ها را داشتیم که این دو هم پوشانی داشتند. ادبیات وطنیه ها چه تفاوتی با ادبیات حماسی دارد؟

پرسش خوبی است. هدف اصلی ادبیات حماسی تهییج نیروهایی است که وارد جنگ و نزاع می شوند که الزاما درباره کلیت وطن صحبت نمی کند. اما در وطنیه ها موضوع کل وطن است. یعنی اصل را کل وطن میگیرند و شاخه های مختلفی دارد که یک شاخه آن تهیج کردن مردم برای شرکت کردن در جنگ است. ما انواع وطنیه ها داریم که یکی از آنها حماسی است. از این منظر موضوع کلیت وطن است؛ یعنی از زاویه وطن وارد می شود و تهییج حماسی میکند. درست است که در ادبیات حماسی نیز این اتفاق رخ میدهد اما ادبیات حماسی به صورت موردی درباره یک جنگ و یا تعدادی متصل از جنگها سراییده می شود تا مردم برای شرکت در جنگ تهییج شود در هر حال ادبیات حماسی بر بخشی از ادبیات وطنیه ها هم پوشانی دارد اما به طور کل ادبیات وطنيه ما دایره عام بودنش نسبت به ادبیات حماسی بیشتر است.

آیا با توجه به تنوع مفاهیمی که در وطنیه ها وجود دارد برای این اشعار تاکنون دسته بندی خاصی در نظر گرفته شده است؟

در مورد انواع ادبیات وطنیه

باید گفت ما دو نوع تقسیم بندی داریم یک نوع فرم است و یک نوع محتوا تقسیم بندی فرم و شکلی ما به این ترتیب است که وطنیه هایمان به طور متعارف به دو قسمت نظم و نثر تقسیم می شوند البته عمده وطنیه های ما نظم و شعر هستند و بخش کمتری از آن نثر هستند. اما از نظر محتوایی ادبیات وطنیه ها را می توانیم به هفت موضوع تقسیم بندی کنیم، زیرا هفت نوع رویکرد درون این وطنیه ها دیده می شود که من می خواهم هر یک از آنها را برای شما بیان کنم:

نوع اول ادبیات وطنیه

تاله و شکوائیه از حال وطن هستند، ملامت از بی حسی مردمی است که در این وطن زندگی میکنند چون به نظر شاعر، کاهلی مردم این وضع خراب وطن را به وجود آورده است و شاعر شاکی است که چرا وطن من به این شکل درآمده و چرا باید این وضعیت را داشته باشیم هر که به داغ و درد وطن گریه سر کنم روی زمین از خون دیده و دل تر کنم خواهم به سر کنم از غمش خاکها ولی خاکی به جا نمانده چه خاکی به سر کنم موضوع وطنیه های مذکور شکوائیه از وضعیت موجود وطن هستند. البته این طور یست که بگویم همه ابیات این وطنیه ای که برایتان خواندم چنین مضمونی داشته شد، اما رویکرد غالب آن ناله و شکوائیه از وطن است.

نوع دوم ادبیات وطنیه ها

شکوائیه کمتری دارد و اوضاع سیاسی داخلی را هدف و موضوع قرار می دهد و می گوید وطن من به دلیل اوضاع سیاسی است که به چنین و آمده در نتیجه شکوائیه کلی نمی کند و موضوع را عینی تر بیان می کند؛ یعنی سمیت فعلی وطن صحبت می کند که مثلا اختلاف میان احزاب یا سران قوم چنین وضعیتی را به وجود آورده است وضعیت داخلی وطن را بیان می کند و علل داخلی آن برایش مهم است.

ای خوشا آن ملت پولاد چنگ / کز عمل زد شیشه ذلت به سنگ

در مقام اتحاد آمد به پیش / کرد جانها متحد با جان خویش

اولین شرط نجات از بندگی / وحدت ملی است اندر زندگی

ملتی کو را نه وحدت گشت یار / بر فنایش حکم داده روزگار

ملتی کاندر نفاق و جهل زیست / زندگی از بهر او جز مرگ نیست

زنده جاوید باشد ملتی / کر نفاقش نیست بر دل ذلتی

وای بر آن ملت بی پایه ای / کش و وحدت نیست کمتر مایه ای

عشق وحدت می دهد ما را قوام/ و ز سعادت می کند خیر الانام

نوع سوم ادبیات وطنیه ها

در بیان صدیت با خارجیها و اشغالگران ایران است که یکی از مهم ترین انواع وطنیه ها همین است؛ یعنی در وطنیه نوع مذکور شاعر و هنرمند بخشش این است که خارجیانی که به ایران آمدند چه بلایی سر ما آوردند. اینجا دیگر بحث اینکه شما بنشینید و بگویید احزاب سیاسی چه کارهایی کردند و نکردند نیست. بلکه می گوید که تهاجم خارجی چیست چه کارهایی کرده و چه بلاهایی بر سر مردم آورده است.

اوضاع ملک رنگ دگر گشته / اقبال از آن فلک زده برگشته

اوقات قیمتی اش هدر گشته اید بوده کارهایش بتر گشته

پیش حدنگ کینه سپر گشته/ او را نصیب خون جگر گشته

این ملک را به یار و نه غمخواره است / این ملک سخت بی کس و بیچاره است.

خصم آمده به کشور کیکاووس / ویران شمال و شرق زجور روس

گشت انگلیس دوستی اش معکوس / رستم چه شد کجا شده گیو و طوس

ایران شده و هستی خود مایوس / از کینه خصم نیست وطن محروس

تاراج شد و لشکر روسیه/ ساوجبلاغ و جوی و ارومیه

یا مال خصم کشور بهمن شد / مقهور خار نرگس و سوسن شد.

زایبل که یادگار تهمتن شد / از جور انگلیس چو گلخن شد.

قائن دچار حمله دشمن شد / میدان جنگ اسلو و ژرمن شد.

از کف چه داد ،روس لهستان را / اشغال کرد ملک قهستان را ”

نوع چهارم ادبیات وطنیه

بیان تهییج حماسی مردم برای مقابله با حمله خارجیان و اشغالگران میهن است. اینجا همان جایی است که ادبیات وطنیه ها با ادبیات حماسی هم پوشانی پیدا میکنند. این نوع ادبیات در واقع تهییج حماسی مردم برای مقابله با حمله خارجیان و اشغالگران میهنی است. همان طور که می دانید، در جنگ جهانی اول ایران به طور کلی اشغال شد اما قبل از آن و پس از قرارداد ۱۹۰۷ ایران عملاً به مناطق نفوذ خارجی روسها در شمال و انگلیسیها در جنوب تقسیم بندی شده و نیروهای خارجی در شمال و جنوب ایران مستقر بودند در انقلاب مشروطه وقتی مجاهدان مشروطه طلب در تبریز توانستند قوای استبدادی را عقب برانند، روسها به تبریز حمله کردند و رهبر مجاهدان ستارخان بزرگ برای مقابله با آنها حتی حاضر شد به کمک محمد علی شاه برود که با هم میجنگیدند به محمد علی شاه گفت: «پدر عزیز پدر تاج دار اینها دارند می آیند من با اینها چه کنم ایران به این وضعیت دچار شده بود.