این نوشتار بازنویسی مقاله‌ای درباره میرزا کوچک خان جنگلی در زمان کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به رهبری سید ضیاء الدین طباطبایی است. مقاله اصلی در پاییز ۱۳۸۰ در شماره ۴۳ مجله گنجینه اسناد منتشر شده است.

در صورت نیاز به اسناد جدید مرتبط با میرزا کوچک خان، می‌توانید به سایت سند ایران مراجعه کنید. این اسناد می‌توانند به غنای پژوهش‌های شما کمک کنند و در مقالات و نوشته‌ هایتان مورد استناد قرار گیرند.

نقش میرزا کوچک خان در تحولات گیلان در دولت سید ضیاء الدین طباطبایی

کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ شمسی یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخ معاصر ایران به شمار می‌رود. پس از این کودتا، دولت ۹۰ روزه سید ضیاءالدین طباطبایی تشکیل شد. دولت مذکور در طول فعالیت کوتاه خود با مسائل سیاسی متعددی مواجه بود که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، تحولات گیلان و فعالیت‌های انقلابیون جنگلی به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی بود. بررسی سیاست‌ها و رفتار دولت سید ضیاءالدین در قبال مسئله گیلان موضوعی است که کمتر به صورت مستقل مورد تحلیل قرار گرفته است. این مقاله تلاش دارد با تکیه بر گزارش‌ها و اسناد تاریخی، نقش میرزا کوچک خان و وضعیت گیلان را در این دوره بررسی کند.

بن‌بست گیلان در سال ۱۲۹۹ شمسی

در نیمه دوم سال ۱۲۹۹، وضعیت گیلان به دلیل حضور قوای خارجی در یک بن‌بست قرار گرفته بود. ارتش سرخ شوروی در شمال ایران و نیروهای بریتانیا در جنوب، فضایی ایجاد کرده بودند که امکان هرگونه تلاش داخلی برای حل مسئله گیلان را محدود می‌کرد. در این دوره، تحولات گیلان به شدت تحت تأثیر رقابت‌های بین‌المللی میان شوروی و بریتانیا قرار داشت.

روابط شوروی و بریتانیا و تأثیر آن بر گیلان

سال ۱۹۲۱ میلادی برای اروپا، آغاز دوره‌ای از صلح بود. شوروی که پس از سال‌ها جنگ داخلی و خارجی به دنبال بازسازی کشور بود، تمایل داشت با کشورهای همسایه، به‌ویژه بریتانیا که از مهم‌ترین مخالفان آن به شمار می‌رفت، روابط خود را بهبود بخشد. از سوی دیگر، بریتانیا که پس از جنگ جهانی اول با مشکلات اقتصادی و سیاسی روبه‌رو بود، علاقه‌مند به برقراری صلح با شوروی بود.

این تمایلات دوطرفه منجر به آغاز مذاکراتی شد که اگرچه عنوان اقتصادی داشت، اما بر اساس منافع سیاسی و اقتصادی طرفین شکل گرفت. مذاکرات شوروی و بریتانیا که در سال ۱۹۲۰ آغاز شده بود، در اوایل سال ۱۹۲۱ به مراحل نهایی خود رسید و توافق‌نامه‌ای میان آن‌ها تنظیم شد.

تأثیر مذاکرات شوروی و بریتانیا بر ایران و گیلان

تداوم مذاکرات صلح میان شوروی و بریتانیا تأثیر مستقیمی بر وضعیت مناطق مورد اختلاف آن‌ها، به‌ویژه در ایران، داشت. در شمال ایران، ارتش سرخ به بهانه حمایت از انقلابیون جنگلی، نیروهای خود را مستقر کرده بود. این در حالی بود که نیروهای دولتی ایران در رویارویی با نیروهای مشترک انقلابیون گیلانی و ارتش سرخ شکست خورده بودند.

نقش میرزا کوچک خان در تحولات گیلان و تقابل با نیروهای خارجی در سال ۱۲۹۹

در اواسط سال ۱۲۹۹ شمسی، ارتش سرخ در گیلان استحکامات دفاعی خود را ایجاد کرده بود و با حضور گسترده نیروهای خارجی در منطقه، شرایط پیچیده‌ای برای دولت مرکزی ایران به وجود آمده بود. ایران در آن زمان به‌عنوان حائلی میان شوروی و بریتانیا نقش سنتی خود را ایفا می‌کرد و تفاهمات میان این دو قدرت بزرگ درباره ایران، تأثیرات عمیقی بر تحولات داخلی کشور داشت.

مذاکرات ایران و شوروی و تأثیر آن بر شمال کشور

از نیمه دوم سال ۱۲۹۹، مذاکرات ایران و شوروی برای انعقاد یک قرارداد وارد مرحله جدی‌تری شد. مهم‌ترین خواسته دولت ایران در این مذاکرات، تخلیه خاک ایران از نیروهای ارتش سرخ بود؛ نیروهایی که بزرگ‌ترین مانع در راه بازپس‌گیری اقتدار دولت مرکزی در گیلان و شمال کشور به شمار می‌آمدند. اما از دیدگاه شوروی، خروج نیروهای ارتش سرخ تنها در صورتی ممکن بود که قوای انگلیسی نیز ایران را ترک کنند.

قرارداد ۱۹۱۹ و سیاست‌های بریتانیا در ایران

در این زمان، قرارداد ۱۹۱۹ میان ایران و بریتانیا همچنان مطرح بود، اما با تغییر شرایط بین‌المللی و آغاز تفاهم میان شوروی و بریتانیا، این قرارداد کارایی خود را از دست داد و به ابزاری برای مخالفان بریتانیا در ایران تبدیل شد. در همین دوره، بحث‌های نمایندگان مجلس عوام بریتانیا و تحولات منطقه‌ای نشان می‌داد که دولت بریتانیا نیز به ضرورت خروج نیروهایش از ایران واقف شده است.

شرایط گیلان در سال ۱۲۹۹

گیلان در این دوره به دو بخش تقسیم شده بود:

1. بخش تحت کنترل بلشویک‌ها و انقلابیون گیلانی
   این بخش که به فرماندهی احسان‌الله‌خان و خالو قربان اداره می‌شد، از حمایت کامل ارتش سرخ برخوردار بود.
2. بخش تحت کنترل میرزا کوچک خان جنگلی
   میرزا کوچک خان که مخالف حضور نیروهای خارجی از جمله ارتش سرخ بود، نیروهای مستقلی را در فومن تشکیل داده بود. اختلافات شدید میان میرزا کوچک خان و رهبران انقلابیون تحت حمایت شوروی، موجب جدا شدن او از آنان شد. در نتیجه، برخوردهای محدودی میان نیروهای تحت فرمان او و ارتش سرخ رخ داد.

اقدامات دولت ایران برای بازپس‌گیری گیلان

دولت ایران در طول سال ۱۲۹۹ چندین بار تلاش کرد تا گیلان را بازپس گیرد. مهم‌ترین این تلاش‌ها در مردادماه همان سال رخ داد که طی آن نیروهای دولتی موفق به تصرف موقت رشت شدند. بااین‌حال، حضور نیروهای خارجی و ضعف دولت مرکزی، مانع از بازپس‌گیری کامل این منطقه شد.

وضعیت گیلان و نقش میرزا کوچک خان در آستانه کودتای اسفند ۱۲۹۹

در ماه‌های پایانی سال ۱۲۹۹، گیلان همچنان صحنه تقابل نیروهای دولتی، انقلابی و خارجی بود. با ورود ارتش سرخ به این منطقه، نیروهای دولتی شکست خورده و به سمت منجیل عقب‌نشینی کردند. این تحولات موجب مهاجرت گسترده مردم گیلان به سمت شهرهای دیگر شد؛ تخمین زده می‌شود که حدود چهل هزار نفر از مردم خانه و کاشانه خود را رها کرده و در شهرهایی همچون قزوین، زنجان، کرج و تهران سکونت گزیدند.

کمیسیون اعانه مهاجران گیلان

دولت ایران برای کمک به مهاجران گیلانی، کمیسیونی تحت عنوان «کمیسیون اعانه مهاجران گیلان» تشکیل داد. این کمیسیون در ابتدا با تلاش فراوان سعی در بهبود وضعیت معیشتی مهاجران داشت، اما با گذشت زمان فعالیت‌های آن دچار رکود شد و در آستانه کودتای اسفند ۱۲۹۹، عملاً تعطیل گردید.

وضعیت گیلان در آستانه کودتا

در روزهای منتهی به کودتا، گزارش‌های متعددی درباره وضعیت گیلان و تحولات مرتبط با حضور نیروهای خارجی ارائه شد. یکی از گزارش‌های مهم، به سخنرانی یکی از صاحب‌منصبان ارتش سرخ در رشت و احسان‌الله خان اشاره دارد. این گزارش نشان می‌دهد که اختلافات عمیقی میان نیروهای ارتش سرخ و انقلابیون گیلانی تحت فرماندهی احسان‌الله خان و سایر نیروهای بلشویک وجود داشت. در این سخنرانی، ارتش سرخ مسئولیت خسارات وارده به گیلان را به عهده نگرفت و آن را به گروه‌های کمونیستی آذربایجان و نیروهای ایرانی نسبت داد.

کودتای اسفند ۱۲۹۹ و تغییر معادلات سیاسی

در شب سوم اسفند ۱۲۹۹، نیروهای قزاق مستقر در اطراف قزوین به رهبری رضاخان میرپنج و با هدایت پنهان مقامات انگلیسی، به سمت تهران حرکت کردند. این کودتا منجر به سرنگونی دولت وقت شد. سید ضیاءالدین طباطبایی به عنوان رئیس‌الوزرا و وزیر داخله منصوب شد و رضاخان فرماندهی نیروهای قزاق را بر عهده گرفت.

اقدامات اولیه دولت کودتا

سید ضیاء بلافاصله پس از به قدرت رسیدن، بیانیه‌ای صادر کرد که حاوی شعارهای تند انقلابی بود. این بیانیه نشان‌دهنده تأثیر عمیق شعارهای انقلابی بر سیاست‌های اولیه دولت کودتا بود.

نقش میرزا کوچک خان در تحولات گیلان و سیاست خارجی دولت کودتا

در آستانه کودتای اسفند ۱۲۹۹، گیلان همچنان کانون اصلی تحولات سیاسی و نظامی بود. سید ضیاءالدین طباطبایی، پس از کودتا، در بیانیه‌ای به تشریح سیاست‌های جدید دولت پرداخت. در این بیانیه، ضمن ابطال رسمی قرارداد ۱۹۱۹ بین ایران و انگلستان، اعلام شد که این قرارداد مدتی پیش از نظر عملی از بین رفته بود. وی همچنین نظر مثبت خود را نسبت به امضای قرارداد با شوروی اعلام کرد و این موضوع به‌سرعت در اولویت دولت قرار گرفت.

عهدنامه ایران و شوروی و خروج نیروهای روسی

عهدنامه بین ایران و شوروی در تاریخ ۲۷ فوریه ۱۹۲۱ (۹ اسفند ۱۲۹۹) در مسکو به امضای نهایی رسید. این قرارداد، خروج نیروهای ارتش سرخ از مناطق گیلان، رشت و انزلی را به همراه داشت. به دنبال این توافق، دولت ایران نیز مأمورین خود را برای تحویل گرفتن مؤسسات روسی در مناطق مختلف گیلان اعزام کرد.

سیاست‌های نظامی پس از کودتا

بر اساس مکاتبات نورمن، سفیر وقت انگلستان در تهران، سید ضیاء برنامه‌هایی برای تشکیل نیروی نظامی جدید در قزوین داشت. این نیرو که متشکل از ۵۰۰۰ سرباز بود، قرار بود به‌منظور جلوگیری از پیشروی بلشویک‌ها به پایتخت مستقر شود. سید ضیاء از افسران بریتانیایی نیز برای همکاری در این طرح دعوت کرده بود، هرچند که فشار شوروی بر همزمانی خروج نیروهای روس و انگلیس، انگلیسی‌ها را در مخالفت با این برنامه قرار داد.

آرامش نسبی گیلان پس از خروج روس‌ها

در پی خروج نیروهای ارتش سرخ از گیلان، گزارش‌ها از آرامش نسبی در انزلی و دیگر مناطق حکایت داشتند. تجارت و دادوستد دوباره رونق گرفت و روابط مردم با یکدیگر بهبود یافت. این تغییرات، بازتابی از توافق‌های صورت‌گرفته میان ایران و شوروی و نیز کاهش تنش‌های نظامی در منطقه بود.

تلاش دولت کودتا برای مذاکره با میرزا کوچک خان

یکی از سیاست‌های سید ضیاء در دوره نخست‌وزیری‌اش، تلاش برای برقراری ارتباط با سران انقلابی گیلان، به‌ویژه میرزا کوچک خان بود. هدف از این مذاکرات، کاهش تنش‌ها و یافتن راه‌حل سیاسی برای وضعیت گیلان بود.

مذاکره نمایندگان دولت کودتا با نیروهای جنگل و میرزا کوچک خان

در پی کودتای اسفند ۱۲۹۹، دولت سید ضیاء برای حل مناقشات با نیروهای جنگل اقدام به اعزام هیأتی به گیلان کرد. این هیأت که تحت سرپرستی معاضدالسلطنه تشکیل شد، وظیفه داشت تا به خسارات واردشده و دیگر مسائل مرتبط با نهضت جنگل رسیدگی کند. اعضای هیأت شامل شعبانی، حسین‌خان افسر و دکتر آقاخان بودند که انتخاب دکتر آقاخان به‌عنوان نماینده به دلیل سابقه مثبت او در همکاری با میرزا کوچک خان، اقدامی هوشمندانه بود.

روند مذاکرات

اعضای هیأت پس از پایان تعطیلات نوروز و در فروردین ۱۳۰۰ وارد گیلان شدند. در این مدت برخوردهای محدودی میان نیروهای اعزامی و قوای جنگل رخ داد. به گفته محمدعلی گنجی، نمایندگان جنگل پس از چندین روز توقف در تنکابن، در حمله‌ای از سوی نیروهای مخالف دو نفر از اعضای خود را از دست دادند و دو نفر دیگر با مشقت فراوان به جنگل بازگشتند.

ملاقات دکتر آقاخان با میرزا کوچک خان

دکتر آقاخان در خاطرات خود از این مأموریت می‌نویسد که در امامزاده هاشم، پیام خصوصی سید ضیاء را به میرزا کوچک خان رسانده است. در این پیام، سید ضیاء به سابقه همکاری خود با میرزا کوچک خان در دوران انقلاب مشروطه اشاره کرده و پیشنهاد همکاری برای اتحاد در برابر مسائل کشور را مطرح کرده بود.

پاسخ میرزا کوچک خان

میرزا کوچک خان، علی‌رغم احترامی که برای پیام سید ضیاء قائل بود، حاضر به همکاری با دولت کودتا نشد. این تصمیم، ناشی از اختلافات بنیادین میرزا با سیاست‌های دولت کودتا و نفوذ خارجی در ایران بود.

ادامه دارد…