مقالات و نوشته های زیادی در مورد قطحی بزرگ ایران نوشته شده است. در این بخش مقاله ای که در سال 1381 با موضوع قحطی برای فصلنامه گنجینه اسناد نوشته ام را برای علاقمندان به تاریخ معاصر ایران در ابن بخش قرار می دهم امیدوارم مورد استفاده پژوهشگران و علاقمندان قرار بگیرد. برای دسترسی به اسناد قطحی می توانید به سایت سند ایران مراجعه کنید و در پژوهش های جدید خود به آنها استناد کنید.

عنوان مقاله: سال دمپختک قحطی سال 1296 شمسی

کمتر کتابی را می توان یافت که پیرامون وقایع عصر مشروطیت در ایران نگارش یافته و در آن اشاره ای به قحطی عظیم سال 1296 شمسی نشده باشد. کمبود مواد غذایی پدیده ای است که به طور موضعی در طول سالهای مشروطیت (1306-1284) کم و بیش در گوشه و کنار کشور روی می داده و سالی نبوده که در آن بلوای نان در یکی از مناطق ایران روی ندهد.

 بحرانهای گسترده اقتصادی و سیاسی در کشور سبب نابودی منابع اقتصادی و بویژه وارد آوردن لطمه شدیدی به بخش کشاورزی شد آسیب دیدن منابع کشاورزی، فقدان ارزاق عمومی را به دنبال داشت و این موضوع در قحطیها و بلواهای نان که در گوشه و کنار ایران به وجود می آمد تجلی می یافت. قحطیهایی که مهمترین آنها، در سال ۱۲۹۶ ش. روی داده و به مناسبت اقدام دولت در آن بحبوحه در برپا ساختن محلهایی برای توزیع دم پختک نوعی غذای برنجی که با حبوبات مخلوط می شد. در بین فقرای تهران، به سال دمپختک هم مشهور شد.

هم‌زمانی خشکسالی، جنگ و ناکارآمدی دولتی در قحطی بزرگ ایران

نقطه اوج بحران سیاسی اجتماعی و اقتصادی ایران را طی دو قرن گذشته می باید در سالهای ۱۲۹۸- ۱۲۹۳ جستجو کرد نفوذ عمیق و گسترده دولتهای روسیه و انگلیس، تحکیم قراردادهای ۱۹۱۵ و ۱۹۰۷، در خصوص تقسیم ایران به مناطق تحت نفوذ روسیه و انگلیس وجود بحران عمیق سیاسی، فقر عمومی ورشکستگی اقتصادی و بحرانهای اجتماعی در کشور، دست به دست هم داده و ایران را به ضعیف ترین درجه از اقتدار طی قرون اخیر رسانده بود. در این میان، وقوع جنگ جهانی اول و کشیده شدن دامنه آن جنگ به قلمرو ایران و ورود نیروهای نظامی انگلیس روس و عثمانی به کشور، مصیبتی دیگر و مشکلی افزون بر مشکلات دیگر شد.

در بحبوحه بحرانهای مذکور در اوایل سال ۱۲۹۶ شمسی/ ۱۳۳۵ قمری/ ۱۹۱۷م. شواهدی از وقوع خشکسالی، در پاره ای از مناطق ایران مشاهده شد. عبدالله مستوفی، مشاهدات خود را چنین نگاشته است: «در شش ماهه آخر و فصول بارانی سال ۱۲۹۵ به همه جهت ده دوازده ساعت بیشتر باران نیامده بود در تمام مدت فصل بهار هم تا بیست و هشتم ماه دوم بهار (ثور) ۷ اردیبهشت 1206 نم از آسمان پائین نیامده و در این وقت شش هفت ساعت باران پردشت قطره درشتی آمد؛ ولی برای زراعت بلوکات گرمسیر تهران نوشداروی پس و مرگ سهراب بود زیرا اکثر زارعین زراعتهای خشک شده خود را چرانده بودند این باران فقط به درد بلوکات نسبتا سردسیر تهران مثل ساوجبلاغ و شهریار. که اکثرا از قنات مشروب می شدند. افاقه جزئی داشت. حال تمام ایران به همین منوال بود. رودخانه ها خشک و قناتها هم کم آب شده بود. در ورامین، آفت سن خوارگی هم، مزید بر علت شده آنچه از قحطی و خشکی نجات یافته بود گرفتار این آفت شد.

با شروع تابستان وقوع قحطی به شکل جدی تری مطرح شد. در اواخر تیرماه 1296 در رشت، قلت آب و بارندگی باعث وحشت عموم شد و بدین سبب جمعی از علمای اعلام و مقدسین برای نماز باران به مصلای خارج شهر رفتند. در همان روزها در تبریز وضعیت به وخامت گرائید تمام شدن انبار ذخیره شهر حکمران شریف الدوله را وادار به انجام اقداماتی نمود. در قزوین سخت شدن کار ارزاق همراه با برخی فعالیتهای سیاسی پیرامون انتخاب مجلس شورای ملی سبب برخی فعالیت ها شد.تصویر کاملی از وضعیت ارزاق ایران در اواسط تابستان سال 1296 در خلال مقاله «بازهم آذوقه تهران و ولایات» آمده است.

آنچه در این مقاله اهمیت دارد متوجه ساختن اتهام اصلی به جانب مقامات ذی نفع دولتی و خصو صا حکام شهرستانهاست «مقیاس خوراک یکساله تهران قریب یکصد هزار خروار گندم تخمین زده شده است؛ در حالی که نصف آن مقدار را به علاوه سی هزار خروار جو که هر وقت احساس عسرت شود. می توان عوض گندم استعمال کرد. خود دولت مالک می باشد. واقعاً اسباب حیرت است که به واسطه عدم لیاقت و رشد ماموران دولتی، پیوسته تعیین نرخ غله در دست جمعی انباردار و محتکر قرار گرفته و اهالی بدبخت تهران، گرفتار عسرت و گرانی شبیه به قحطی باشند همین وضعیات نامساعد در سایر ولایات ایران نیز به اشکال مختلف جریان دارد و غالباً قضیه گندم و عایدات جنسی دولت، یکی از عایدات هنگفت نامشروع پیشکاران مالیه و حکام گردیده است.»

افزایش قیمت‌ها، نشانه‌ای از ورود به قحطی بزرگ

از گرانی نان تا گرسنگی؛ تهران در بحران ارزاق

به رغم چنین وضعیتی در هفته های بعد تغییر مثبتی در اوضاع به وجود نیامد. در تهران، به رغم وجود محصول مناسب در برخی نواحی اطراف نظیر غار و شاه عبدالعظیم در پاره ای نقاط گزارشهای موجود از وضعیت بارندگی، حکایت از وخامت اوضاع میکرد. در چنین وضعیتی، طبیعی است که عرضه محصولات غذائی کاهش یافته و اوضاع متشنجی در شهر به وجود آید در گزارشی از وضعیت نان تهران در اواسط مرداد ماه آمده است:

«چند روز بود که منظره دکاکین خبازی از حیث کثرت جمعیت و سوء رفتار کارگران نسبت به ارباب رجوع، فوق العاده رقت خیز گردیده، حضرات خبازان هم موقع را برای جلب انتفاع و سوء استفاده مناسب دیده و بالاخره مقامات مربوطه صلاح دیدند که مبلغی بر قیمت نان افزوده و نان را از قرار دو قرآن و دو عباسی تا وصول جنس دولتی به فروش برسانند.»ولی این اقدام و اقدامات مشابه دیگر نیز که شرح آنها در گزارشهای شماره ۴ و ۵ ارائه شده نتوانست راهگشای حل مشکل باشد. بدین ترتیب هر چه زمان به جلو می رفت بر قیمت ارزاق در تهران و نیز دیگر شهرستانها اضافه می شد.

برای مقایسه رشد قیمت ارزاق، نرخ مهمترین اقلام غذایی مردم تهران در هفته اول جدی/ دی ۱۲۹۵ پایه قرار گرفته است. در آن زمان به عنوان نمونه ،گندم خرواری حداقل ۱۷۰ و حداکثر ۲۵۰ ریال و برنج سفید گرده، خرواری ۴۰۰ ریال به فروش می رفت یک ماه بعد در هفته اول دلو / بهمن ۱۲۹۵ قیمتهای فوق اندکی کاهش یافت .

حدود ده ماه بعد یعنی در زمان اوجگیری بحران کمبود ارزاق در تهران نرخ گندم در ۲۳ عقرب / آبان ۱۲۹۶ در تهران خرواری حداقل ۵۲۰ و حداکثر ۵۸۰ ریال به فروش میرفت.

برنج سفید، خرواری ۸۰۰ ریال در تهران بود. گزارش نرخ ارزاق در ۳۰ عقرب/ آبان و هفتم قوس / آذر ۱۳۹۶ به ترتیب حاکی از ثابت بودن قیمتهاست ولی روز پنجشنبه ششم جدی حاکی از افزایش ۱۲۰ قیمتهاست. دو هفته بعد، قیمت گندم در هر خروار به حداقل ۷۰۰ و حداکثر ۷۵۰ ریال رسید و برنج سفید گرده، اساساً فاقد قیمت بود گزارش شماره (۱۳) بالاخره یک ماه بعد، قیمت کندم به خرواری حداقل ۸۵۰ و حداکثر ۹۳۰ ریال افزایش یافت و برنج سفید نیز، خرواری یکصد ریال به فروش میرفت گزارش شماره (۱۴ به عبارتی دیگر در فاصله یک سال قیمت گندم ۴۰۰ و قیمت برنج ۲۳۵ افزایش یافت. این دو قلم کالا به عنوان شاخص قیمت اقلام غذائی برگزیده شدند قیمت دیگر اقلام نیز در گزارشهای فوق الذکر وجود داشته و روند رشد قیمت آنها نیز تقریباً به همان ترتیب و به  نسبت گندم و برنج می باشد.

گزارش مرگ و میر ناشی از قحطی بزرگ ایران

افزایش قیمت کالا، به معنای کمیابی و قحطی بود پیامد قحطی نیز در درجه نخست اعتراض مردم را به همراه داشت. نمونه ای از این اعتراضات در ذیل گزارش شماره ۱۵ ارائه شده است. (۵) پیامد اصلی قحطی در افزایش مرگ و میر و تلفات فقرا تجلی می یافت آمار عده فقرا و تعداد متوفیات تهران در ماه عقرب / آبان ۱۲۹۶ (گزارشهای شماره ۱۶ و ۱۷)، بیانگر تعداد ۲۲۶۰ نفر است: عده فقرا که احصائیه از سوی نظمیه و توسط کمیساریاهای محلات تهران تهیه شده و تعداد تلفات ۳۸۲ نفر در تهران طی بیست روز اول تا بیستم عقرب آبان ۱۲۹۶ است.

علل تلفات مزبور بدقت در گزارش ذیربط مشخص شده است ولی در این گزارش نشانه ای از تعداد کسانی که بر اثر قحطی تلف شده اند وجود ندارد. حدود دو ماه بعد یعنی در اواسط جدی / دی ۱۲۹۶، به موجب راپورت کمیساریای محلات تهران پنجاه و یک نفر اشخاص فقیر و از بی بضاعت از گرسنگی و سرما مرحوم شده اند. بر اساس گزارش مزبور تعداد فوق به ترتیب در محله ارک ۵ نفر در محله سنگلج ۸ نفر، در محله حسن آباد ۷ نفر، در محله قنات آباد ۵ نفر در محله محمدیه ۴ نفر، در محله قاجاریه ا نفر در محله بازار ۷ نفر و در محله عودلاجان ۱۴ نفر و مجموعاً ۵۱ نفر بود.

آغاز واکنش رسمی دولت به بحران قحطی

آمار تلفات بتدریج بالا رفت و در عرض ۱۵ روز از ۲۰ جدی / دی تا پنجم دلو / بهمن، عده اموات تهران، ۵۲۰ نفر بود.»(۷) و بالاخره احصائیه اموات تهران در بیست روز (یازدهم حمل ۱۲۹۷ تا تاریخ آخر برج مذکور) مطابق را پورت يومية غسالخانه ، من حيث المجموع ۲۷۶۱ نفر برآورد شده است. (۸) در مواجهه با چنین وضعیتی دولت اقدامات تامینی خود را به آرامی و کندی آغاز کرد برای نخستین بار در سرطان / تیر ۱۲۹۶ دولت، با امضای قراردادی با تومانیانس حمل مقدار ناچیزی برنج یکصد و چهل و هشت ها خروار را از مازندران به تهران سازماندهی کرد، حدود دو ماء بعد، در اواخر سنبله شهریور با جدی تر شدن بحران هیئت دولت، وزارت مالیه را مامور خرید ده هزار خروار برنج کرد سند شماره (۵).

ولی خرید این مقدار که عملاً به عهده تجارتخانه تو مانیانس واگذار شد. دچار مشکل شد. مشکلاتی که تومانیانس به وزارت مالیه گزارش کرد، عمدتاً شامل نبود نقدینگی و کمبود برنج در مازندران بود تا اینکه بالاخره اقدامات اساسی دولت با تاخیری آشکار از ۲۳ عقرب / آبان ۱۲۹۶ آغاز شد. در آن روز، بر حسب تصمیم هیئت دولت تقریباً تمامی مقامات بلندپایه، شاهزادگان متنفذ، تجار و ملاکین بزرگ تهران به تشکیل جلسه ای در دربار دعوت شدند.

تشکیل کمیسیون عالی قحطی؛ از دربار تا بازار

در این جلسه دو روز بعد در شنبه ۲۵ عقرب / آبان تشکیل و پیرامون «کمی غله و ارزاق مذاکراتی شد نتیجه عملی جلسه، تعیین کمیسیون عالی به ریاست صمصام السلطنه و عضویت سپهسالار اعظم، سعدالدوله نجم آبادی، سردار بهادر و سید عبدالرحیم کاشی، جهت حل مشکلات قحطی در تهران شد همان روز افراد مزبور به علاوه عین الدوله سردار جنگ، مخبرالسلطنه، حاجی امام جمعه خوئی، سید کمال الدین، سید محمد بهبانی، امام جمعه[سید جلال الدین تهرانی] حاجی معین بوشهر و الکساندر تومانیانس، حسب الامر اعلیحضرت شهریاری به دربار دعوت شده و پس از حاضر شدن، آقایان مشغول مذاکرات و تبادل نظر برای ترتیب جنس و برنج شدند بالاخره الکساندر خان قبول نمود که سی هزار خروار برنج از رشت و مازندران خریداری نموده و خود دولت وسایل حمل ان ر افراهم نماید.

پس از پایان جلسه فوق، مخبر السلطنه که عملا مدیریت مجموعه اجرایی تامین ارزاق تهران را بر عهده داشت طی مصاحبه ای مهمترین تصمیمات و خط مشی دولت را برای ح بحران بیان کرد اعزام افرادی به نواحی مختلف نظیر عراق؛ اراک، قزوین، زنجان و قم جهت تهیه اذوقه تایید فعالیت داوطلبانه منیور الملک ، نیر السلطان و دهخدا برای نظارت بر وضعیت ارزاق تهران، تهیه آمار از ساکنان تهران و بالاخره توزیع سرانه ارزاق و نان در تهران، اقدامات اساسی دولت برای تامین ارزاق بود.

در این میان خرید و تهیه ارزاق و حمل آن به تهران اساسی ترین مضوع می نمود قبلا بلیان شد که تومانیانس از جانب هیئت دولت ماموریت تهیه ارزاق را بر عهده گرفت. علاوه بر او تعداد دیگری از تجار هم مامور این کار شدند که با عقد قرادادهایی با دولت تامین ارزاق تهران را متقبل شدند. با اجرای این قرادادها مقادیر معتنابهی برنج و گندم وارد تهران شدمه آماری از بخشی از آن در ذیل سند شماره 12 ارائه شده است.

دمپختِ دولتی؛ نسخه اضطراری نجات فقرا

محور بعدی فعالیت دولت، کنترل توزیع مواد غذایی در بین مردم و یاری رساندن به بینوایان بود. راهکار پخت دمپختک، از همین جا سرچشمه گرفت. در اواسط قوس/آذر 1296 «برحسب پیشنهاد اقای حاج مخبر السلطنه و تصویب هیئت وزیران مقرر شد، روزی تا مقداری سی خروار برنج، در شش نقطه شهر، دمپخت تهیه شود و برای هر یک خروار برنج، بیست و پنج من باقلا مصرف شود و دمپخت، به مدیریت آقا میرزا محمود ، مدیر شرکت متفقه به مصرف فقرا برسد.

علاوه بر آن فروس آزاد نان در نانوایی ها نیز از جمله طرح های دولت بود تعیین قیمت واحد برای نانوائی ها نظارت شدید تر رجال خوشنام بر توزیع دمپخت اقدامات دیگری بود که برای کمک به رفع قحطی انجام شد.

نظارت و کنترل دولت بر توزیع مواد غذایی تا اوایل ثور/اردیبهشت 1297 ادامه یافت و تنها در آن زمان بود که فروش دمپخت به کلی آزاد و تمام نواحی دمپخت فروشی دولتی منحل شد.

البته کماکان کنترل وزارت مالیه بر قیمت ادامه داشته و حتی حکومت تهران با صدور اعلانی به عموم اهالی اخطار کرد که هر کس گندم و جو در تهران سراغ دارد که علاوه بر معاش صاحب گندم باشد و به حکومت اظهار نمایند، بعد از تحویل گرفتن از محل خرواری پنج من از عین جنس جایزه داده می شود. اعلانی که تنها برای ابراز وجود صادر شده بود و گزارشی از اجرای آن منتشر نشد. همراه با اقدامات فوق تشکیل موسسات خیریه و نیز فعالیتهایی در این زمینه به دست گروههای غیر دولتی و همچنین ،دولت، راهکاری دیگر برای حل معضل قحطی در تهران به شمار میرفت در اواسط عقرب / آبان هیئتی از نوع پرستان، برای تهیه موجبات آسایش فقراء مجمعی به نام مجمع خیریه تهران تاسیس کرد.

مدیر سایت